>> Entrevista de Montse Dopico, publicada no Magazine Cultural Galego o 04/03/2014
María Reimóndez volveu ao seu primeiro poemario con ‘Moda galega reloaded’ (Positivas), unha revisión das inquedanzas que alicerzan, desde o principio, a súa escrita. E unha mostra de que a alianza entre capitalismo e patriarcado non deixou de apontoar, no contexto da “crise”, as vellas formas de opresión. ‘Moda galega reloaded’ conecta, no seu discurso, co outro novo libro da autora, ‘Presente continuo’, e con toda a súa narrativa, desde ‘O caderno de bitácora’ até ‘En vías de extinción’, pasando por ‘Pirata’ e ‘O club da calceta’. Os mesmos temas. A mesma rebelión.
‘Moda galega’ foi un dos teus primeiros libros. Por que decidiches volver a el?
Foi o meu primeiro libro publicado, hai xa dez anos. O de volver a el foi por unha confluencia de dúas cousas. O ‘Moda galega’ inicial é un libro especial para min, claro. Pero ademais segue estando vivo. Séguese lendo, chámanme para traballar arredor del… E non é habitual que un libro teña unha vida tan lonxeva. Eu nin me decataba de que pasaran xa dez anos. No ‘Feminario Feminismos e Resistencias (Teorías e Prácticas)’, da Universidade de Vigo, que é o grupo de investigación co que estou a facer a miña tese, a directora, Belén Martín, comentou que había xa dez anos que se publicara ‘Moda Galega’ -isto foi no 2002-. E pensei que podería ser interesante volver aos mesmos temas, os mesmos espazos… despois deste tempo. Así, por unha banda reeditouse ‘Moda galega’ e pola outra publicouse ‘Moda galega reloaded’.
Unha das diferenzas entre os dous é que ‘Moda galega reloaded’ inclúe reaccións a esa primeira versión de ‘Moda galega’. Un texto de Lupe Gómez, por exemplo.
Si. Que un libro meu siga vivo despois de dez anos prodúceme un sentimento de humildade e tamén de agradecemento ás persoas que o fan seguir vivo. Incluír textos como o que citas era como facer unha pequena homenaxe ás persoas que o acompañan e len.
Todo o libro conecta capitalismo e patriarcado. Denuncia a interacción entre ambos.
Cunha visión poscolonial, ademais. É unha alianza a nivel planetario. A explotación está moi interconectada: o próximo e o global. Neste segundo ‘Moda galega’ hai máis escuridade que no primeiro porque a “crise” levou a unha exacerbación do capitalismo e do patriarcado. O tema da cirurxía estética, por exemplo, está en ‘Moda galega reloaded’ máis presente, porque se normalizou, houbo como unha “democratización” -pervertendo a palabra democracia-, desa forma de maltratar as mulleres. E para min iso é algo moi perturbador…
Falas, de feito, no poemario, de operacións de cona para poñela máis bonita segundo un modelo que non se sabe cal pode ser. Parece unha broma pero non o é.
Eu ollo moitas veces á actualidade cando escribo e, si, é incrible pero iso está pasando. O que conto no poema dunha muller que operou a cona e os beizos pero di que o cu é dela saíu nun programa de televisión. Ás veces fago como parodia nos poemas, de situacións reais, de cousas coma esta, que son moi graves. Semella esperpéntico pero é así, está xa normalizado. As cifras deste tipo de operacións non son discretas. É un modo máis de consumir, ou de ser consumida, máis ben, neste caso. O que ocorre é que tanto o capitalismo como o patriarcado seducen máis que outra cousa. Crean imaxes que normalizan comportamentos e expectativas, que producen a impresión de que temos liberdade para escoller, e non é así.
Tanto ‘Moda galega reloaded’ como ‘Presente continuo’ son poemarios moi narrativos. A narradora que es está por debaixo…
Foi curioso, porque eu escribo prosa, máis que poesía, e o meu primeiro libro publicado foi ‘Moda galega’. Eu coñecía ao director de Positivas, Paco Macías, polas miñas traducións. Ensineille unha parte de ‘Moda galega’ e el decidiu publicar o libro… Pero eu creo que o que dis ten que ver máis ben coa miña maneira de facer poesía. Quero dicir, que escribiría igual aínda que non fose narradora. Eu procuro esa proximidade, esa coloquialidade… Porque, no fondo, os poemarios tratan do mesmo que a reflexión teórica feminista que fago, máis filosófica ou sociolóxica. E a poesía é unha maneira de levar esas mesmas reflexións a unha linguaxe totalmente distinta.
Nos dous libros está presente a consciencia da necesidade de afastarnos do paternalismo, do ollar ás mulleres doutros países desde unha suposta superioridade occidental.
Porque iso é algo fundamental. Temos que facer autocrítica. Non é posible facer crítica do sistema que oprime se non vemos que somos parte a opresión dos demais. O capitalismo reforza o patriarcado, fai das mulleres occidentais consumidoras. Temos que ter coidado con ese ollar paternalista que comentas: non crernos salvadoras das outras. Un dos papeis máis importantes das mulleres, e xa non digo dos homes, é repensar a nosa identidade nese sentido.
Outra cuestión que tratas é que, como comentabades ti e Olga Castro en ‘Feminismos’, o feminismo debe seguir a molestar bastante, porque senón non habería nin retrógrados de toda a vida nin “retroprogres” que fan chanzas coas “feminazis”…
A crítica, nese sentido, aparece en distintos niveis. O discurso feminista socialmente estigmatizado, como mostran expresións como a das “feminazis”. Ás mulleres ensínasenos socialmente a non aliarnos entre nós. Só hai que ver un día o programa ‘Sálvame’; é evidente. Constrúese a identidade das mulleres para crear desafección cara ao discurso feminista. Xa no primeiro ‘Moda galega’ falaba de como o nacionalismo, digamos, hexemónico, construíu o seu discurso sobre a exclusión dos nomes das mulleres, a partir de tópicos como o da “Galicia nai”. E isto non pasa só co nacionalismo, senón con todo o pensamento político, tamén nos movementos de esquerda, no decrecentismo…. Hai unha serie de asuncións patriarcais que construíron o discurso nacionalista, e isto estudouno moi ben Helena Miguélez, ou Noa Bergantiños… Desta maneira, o discurso central do nacionalismo foi deixando o feminismo nas marxes. E, para min, a solución non é integrar o feminismo nestes discursos, senón integrar os outros discursos no feminismo. Porque no feminismo cabe todo: o ecoloxismo, o pensamento sobre a nación, sobre o imperialismo, sobre as relacións económicas, sobre a discapacidade, a ideade, os corpos, a sexualidade… Creo que o feminismo ten que ser a base desde a que se pense o resto.
Hai nestes dous poemarios fortes conexións coa túa obra anterior. Mesmo no anecdótico. ‘Moda galega reloaded’ aconsella ás adolescentes non depilarse, como lle pedía Gaia en ‘En vías de extinción’ á cantante famosa coa que tiña unha relación.
Hai unha continuidade no discurso e, claro, por iso aparecen moitas conexións. Se a depilación fose unha anécdota, se fose irrelevante, a ninguén lle importaría. Pero non é así. Se provoca malestar, é síntoma de que hai aí un punto de conflito. Queren facernos crer que somos libres de escoller, pero non é así. Hai uns papeis de xénero que se tratan de fixar da forma máis ríxida posible. E na adolescencia é cando se fai máis presión nese sentido, por iso non depilarse segue a ser, politicamente, moi transgresor. E a min interésanme moito ese tipo de actos, do día a día, cun significado político. Porque son un modo de visibilizar os problemas e de loitar contra eles.
Mais ‘Moda galega reloaded’ non fala só da opresión das mulleres. A anestesia social ou a violencia exercida polo Estado a través da policía para calar as protestas sociais son as mesmas para todos.
É que todo iso son cuestións fundamentais nas teses do feminismo. A teoría feminista leva reflexionando sobre iso moito tempo. Como se crean e se manteñen as relacións de poder a través do discurso. Como se representa a uns colectivos fronte a outros, de modo que se crea unha estrutura moi eficaz: a “xente de ben” contra os “perroflautas”, os inmigrantes, as xitanas.. Son xeitos de construción do discurso que constrúen a violencia, que crean a estrutura para lexitimar a violencia.
‘Presente continuo’ ten moito que ver coas túas estancias na India, supoño que cos proxectos de Implicadas no Desenvolvemento. Pertence a unha época concreta?
Foi escrito cando se ían facer 10 anos da miña primeira viaxe á India, no 1994. Quixen botar a vista atrás, escribir sobre aqueles 10 anos de relación cun espazo, que é moito máis que xeografía. Pero non se publicou este libro ata pasados outros 10 anos, así que ao final recolle un proceso de… 20 anos. Chámase “presente continuo” porque remite á idea de evolución, de como vas cambiando: eu non son a mesma que cando fun á India no 94, nin deixei de evolucionar no presente nin deixarei no futuro.
Ao principio apelas a unha “nova gramática”. Na que nos decatemos, por exemplo, de que a imaxe social dominante da “muller india ideal” e da galega non son tan distintas.
Esa “nova gramática” ten que ver coa idea de descentramento. Foi un proceso complexo para min mesma, e nisto débolle moito a ter tido a sorte de convivir con mulleres do sur da India, e con feministas e activistas doutros países tamén. Foi un proceso interno, do privado, do político no sentido dos actos do día a día dos que falaba antes. Temos que desmontar unha enorme cantidade de imaxes impostas. Aprender a revisar as nosas visións de nós mesmas e das outras. E este libro para min foi un xeito de tentar comunicar o nivel máis íntimo, máis persoal, alén do máis social. Aínda que, para min, o persoal e o social son políticos os dous.
Como che dicía, tiven o privilexio de convivir con mulleres da India, -tamén buscado porque cando fun á India por primeira vez, no 94, non tiña unha vida feita, non tiña unha profesión, e organicei a miña vida de forma que puidera estar nestes espazos-. E no nivel persoal, íntimo, hai moitas situacións que me producen unha ira que canalizo coa escrita e co propio activismo. É unha maneira de procesar esa ira, e de facer que non sexa inútil, que non quede nun laio. Porque esas mulleres merecen que a ira non quede só en fume. No 94 Implicadas non existía: comezamos no 98. Primeiro traballamos no sur da India. Despois estiven noutros países: en Etiopía, en Haití, hai pouco en Pakistán… E eu, desde o meu descentramento, teño claro que as miñas alianzas non están con Inditex por moi galega que sexa, nin con Pescanova.
Son, neste libro, poemas longos, formados por partes case independentes. Está moi presente o “xogo dos espellos”: a María galega que é “tan india/ como todas as indias”. E a reivindicación dos saberes que non foron considerados socialmente por estar asignados aos roles femininos.
É que outra das fortunas que tiven é o meu aspecto físico, que fai que na India non me conceptualicen como estranxeira. E iso favorece o descentramento do que che falaba antes. Son percibida como propia sen selo, e iso facilita a proximidade coas mulleres. E acceder aos espazos das mulleres tamén fai que se lle dea máis valor aos seus saberes, aos seus coñecementos, ao seu traballo… Son saberes do ámbito do privado aos que socialmente non se deu importancia por ser, si, saberes das mulleres. Eu son a primeira muller que foi á Universidade na miña familia. E ensináronme a respeitar os coñecementos, os saberes das mulleres. Por iso achegarme a eses espazos é moi natural para min.
Un dos poemas salienta que non hai que admirar a “exótica” beleza das indias, senón comprometerse con elas.
As mulleres indias falan por si mesmas, non precisan do noso paternalismo. O que nós temos que facer é escoitar. As mulleres occidentais, e xa non digamos os homes, teñen moito que escoitar. Cando traballas na India atópaste moitas veces cos tópicos occidentais: pero “que duro debe ser ver tanta pobreza” e todo iso. E eu sempre digo o mesmo: o peor é o regreso. A indiferenza da sociedade. Por iso preciso moito autocontrol para seguir camiñando por esta sociedade. Despois de vir, por exemplo, de espazos como o da tsunami na India, de destrución absoluta, e sabendo que se podía evitar porque os danos non serían como foron se a xente vivise nunhas condicións dignas… O duro é volver, e xestionar a indignación que che produce o que ves aquí.
Outra cuestión que tratas é o do acoso sexual na rúa. Cando empezaron a coñecerse os casos de violacións colectivas na India, ti advertías nun artigo de que a imaxe que se estaba a dar era simplificadora e racista, e mentireira por agochar a loita das mulleres indias.
Tardei en contar o do acoso sexual no tren porque tampouco se trata de contar as miñas experiencias persoais. É a primeira vez, ademais, que fago un libro desde un punto de vista tan íntimo, pero o que me interesa é subliñar un discurso xeral, non queixarme de cousas que me pasaron a min. E sempre teño reticencia a falar de cousas coma esta do acoso sexual porque teño medo das interpretacións exóticas, paternalistas… como dis ti. Deses discursos do tipo de que son uns bárbaros…, esquecendo falar da historia do feminismo na India, da loita das mulleres por mudar as cousas…
Moitas veces, dis, dicir “cultura” é outra maneira de dicir “patriarcado”. Onde antes se dicía raza, agora dise cultura para xustificar o patriarcado.
Ese é un tema central para min. Esa idea de que desde Occidente non se pode facer nada porque “é a súa cultura”, o que fai é ignorar os dereitos das mulleres. Ou derivar nesa outra visión penalizadora de que “é que son uns bárbaros”. O que teñen en común estas dúas visións é que consideran as culturas como entes estáticos, fixos, sen relacións de poder. E o que se consegue así é reforzar o fundamentalismo. Desafiuzar as mulleres, sobre todo as feministas. Porque favorece que, a calquera muller que defenda os seus dereitos, se a etiquete como occidentalizada. E ese é un modo de escurecer toda a historia do feminismo no seu propio país, e de estigmatizar as mulleres dobremente, como feministas e como occidentalizadas. Este é un tema que me provoca moito malestar. E que non é exclusivo dos países poscoloniais. Pois son discursos que tamén están presentes na nosa cultura. Só hai que lembrar a que se montou cando María Xosé Queizán falou do machismo dos textos de Pondal. E non estaba a dicir nada que non fose evidente.
Tes outro poemario novo, ‘Cousiñas’. Escrito inicialmente en alemán…
Pois é un libro moi distinto a todo o meu discurso habitual. É un libro de amor, ou máis ben de desamor, a unha cidade, Munich. Escribino en alemán e pensando nun público que non era o galego. Pensaba facer unha autoedición, e traducino ao galego para poder traballar con Fabulatorio, que ao final decidiu editalo en galego. Deixamos algúns epígrafes en alemán porque o que fixen foi un xogo de descomposición da lingua, pero o libro está en galego. Ademais, ten moito de libro-obxecto. É moi importante o deseño.