Xa se pode ler online a entrevista que a xornalista Montse Dopico lle fixo a María Reimóndez para a revista Luzes.
«As posturas máis revolucionarias están nos actos máis pequenos»
Chamáronlle dogmática. Panfletaria. Radical desaforada. Viuse envolvida en mil polémicas. E nunca deixou de dar a cara. Nin agachou a orella. Hai moito que María Reimóndez escolleu saír do rego. Abrir fendas no pensamento hexemónico, malia os custes que iso implica. Co feminismo e a teoría poscolonial como alicerces. E, furando, foi abrindo camiño. Acaba de publicar o seu segundo ensaio, A alternativa está aquí, e está xa a piques de chegar ás librarías a novela que lle dá continuidade á historia de En vías de extinción.
Acabas de chegar de Haití, onde traballas coa metodoloxía dos grupos de axuda mutua (GAM) que describes n’A alternativa está aquí (Xerais, 2014). Como foi? Desde o 2011 traballo de consultora para unha ONG alemá, para desenvolver, si, grupos de axuda mutua. Están formados por un pequeno número de mulleres, quince ou vinte, que se reúnen de forma periódica para buscar solucións e transformar a súa situación desde o punto de vista económico, político e social. Un dos compoñentes fundamentais é o do aforro e o crédito. O obxectivo é tamén incidir a nivel político. Eu tiven a fortuna de comezar o meu traballo como voluntaria na India, de onde é orixinaria esta metodoloxía. E non entendo que se poida traballar en cooperación sen os GAM como base.
Custa crer que, a estas alturas, a gran masa de ONG continúe a fomentar a «caridade», segundo afirmas neste libro. Eu creo que é un problema que comeza no imaxinario destas organizacións. Unha ONG non deixa de ser un produto das nosas sociedades, nas que o imaxinario colonial segue a estar plenamente vixente. E iso aféctalle á representación que facemos das outras como submisas, indefensas, infantís, exóticas, incomprensibles e no fondo inútiles, e á imaxe que temos de nós mesmas como avanzadas, civilizadas e salvadoras. Eu nunca estiven nunha organización que se dedicase a facer pozos. As organizacións críticas non fan iso. Non mobilizan a xente pola caridade, senón que promoven a reflexión crítica sobre o que coa nosa aprobación se lles fai a persoas que viven lonxe de nós. O problema fundamental é poñer en dúbida o imaxinario subxacente. E traballar desde un punto de vista feminista, que é o que permite darlle un xiro de 180 graos á cooperación.
E segue a ser necesario dicir que a pobreza é unha posición ou un sistema político con raíces do Norte despois da teoría poscolonial ou das teorías do sistema-mundo? O problema é que, moitas veces, só se adoptan discursos de superficie. E pasa co tema da pobreza, co xénero, coa participación… Cando ollas a práctica, ves a realidade. Só hai que ver os discursos dos medios. Claro que hai xente cunha visión crítica, pero non é o máis común. Non son os discursos dominantes, que é onde temos que abrir fendas.
En Presente continuo apelas a unha «nova gramática»: descentramento, revisión crítica da visión dunha mesma e das demais. Como foi ese proceso en ti mesma? É un proceso permanente. E a clave é a autocrítica individual e colectiva. É o mesmo que pasa cos feminismos. Cando se fai unha crítica desde os feminismos, os sistemas de pensamento patriarcais reaccionan co peche ou coa cooptación da parte que pode ser incorporada sen ir ao fondo da cuestión. Por iso, a solución non é engadir o feminismo aos outros discursos, senón integrar os outros discursos nos feminismos. Porque nos feminismos cabe todo: raza, orientación sexual, clase social, relación co medio… Descentramento significa, primeiro, ser consciente da túa posición como parte da hexemonía. Como occidentais, temos que escoitar e cambiar. É moi fácil facer discursos revolucionarios. O difícil é cambiar as prácticas do día a día. Chámame moito a atención a desconexión: en Galicia hai quen se laia de sermos vítimas de estruturas que reproducimos noutros lugares. Un exemplo é a queixa permanente sobre a falta de tradución ao galego das «grandes obras da literatura universal». Pero non se revisa o concepto canónico de literatura universal: obras feitas por homes, brancos, heterosexuais, que escriben en linguas hexemónicas. Que é precisamente o que exclúe a literatura galega de ser traducida a outros lugares, e ás autoras máis. É incoherente.
Diso falabas nun recente encontro no Consello da Cultura: se ollamos as obras feitas por mulleres, o noso concepto da literatura galega muda. Por que? Se facemos unha lectura da literatura galega desde unha óptica poscolonial e feminista, verémola dunha forma totalmente diferente. O canon establece o que «merece» atención. Eu fixen unha investigación sobre violencia simbólica contra as escritoras na crítica literaria. Formas de violencia que van desde o insulto directo a xeneralizacións baleiras do tipo «literatura de mulleres» ou «universo feminino». E ese canon, sancionado polo poder, condiciona, por exemplo, as decisións dos xurados dos premios literarios. O concepto que se ten do que é «escribir ben» non deixa espazo para escritoras con posicións feministas explícitas, para protagonistas mulleres que son axentes e non responden ás normas patriarcais… Hai excepcións, e cando levamos un tempo escribindo tamén nos van tomando máis en serio. Pero a min non me vale que me traten mellor a min. Quero respecto para todas.
A ti chamáronche panfletaria, didactista, ideolóxica e «radical desaforada». «E a moita honra», contestaches ao último. Reivindicarse como «radical» é, ás veces, causar un punto de fricción desde o que falar. Cando unha escritora toma unha postura pública polo feminismo xa se fai unha prelectura de que ten que ser ideolóxica e panfletaria. D’O club da calceta criticouse que tiña un final feliz porque, claro, se as mulleres fan algo transgresor, ao final teñen que ser castigadas. Mais algo pasa, porque o público lector si parece necesitar este tipo de obras. A propia cidadanía reborda o canon patriarcal.
Que o discurso —feminista ou doutro tipo— acabe comendo a creación é, porén, un risco real. Hai autoras feministas que insisten en que o primeiro é que o poema, a novela… funcione. Que pensas ti? A min o discurso de «eu só quero que fale a obra» paréceme lícito. O que ocorre é que eu procuro utilizar a miña visibilidade pública para fins que van máis alá de min mesma. E se podo contribuír a crear unha fenda no discurso dominante, non vou renunciar a iso. De todas as maneiras, tamén é lóxico que haxa mulleres feministas que reaccionen como dis. Porque sempre te chaman para falar deste tipo de temas, «de mulleres». É parte desa violencia estrutural da que falabamos. Por iso é normal que haxa autoras que adopten unha posición de resistencia, de querer falar só da súa obra. Porque é un sistema no que a túa voz non está lexitimada. E as posturas máis revolucionarias están nos actos máis pequenos. Non nos elitismos que deciden a quen situar nas marxes.
Outro efecto do discurso hexemónico, segundo tes denunciado, é silenciar a presenza do lesbianismo na literatura. Ás veces é, se cadra, ao revés: trátanse libros como «historias de lesbianas» porque neles saen dúas mulleres que son parella. Emma Donoghue demostrou que na literatura occidental hai unha presenza constante da temática lesbiana que é relegada ao silencio pola crítica. Outra estratexia é o voyeurismo, como cando dixeron que o mellor de Pirata eran as escenas de sexo. O mesmo pasa cando se trata de xustificar que un autor era machista con argumentos como «é que naquela época eran todos machistas». O que se está a facer é invisibilizar as persoas que non eran machistas, sobre todo mulleres. O efecto diso é que teñamos que estar sempre xustificando a nosa identidade, como se acabase de nacer. Hai unha ruptura da xenealoxía, por causa do canon. Ao non coñecer as anteriores estamos inmersas no bucle do canon patriarcal onde se ignora a innovación formal e temática das autoras feministas e se tenta que encaixen nas correntes preexistentes. Igualmente, como galegas, dende as propias esferas feministas a outro nivel difúndensenos máis referentes de fóra ca propios. Quero crer que agora isto é menos así, pero era habitual coñecer antes a Virginia Woolf ou Simone de Beauvoir cá escrita rebelde total rosaliana. Hai unha invisibilización tremenda, por exemplo, dos traballos que se fixeron desde a perspectiva feminista e poscolonial.
E canto tivo que ver o teu traballo na ONG Implicadas no Desenvolvemento coa adopción desa perspectiva feminista e poscolonial? Aprendín máis sobre cooperación lendo literatura feminista e poscolonial que lendo libros sobre cooperación. E a experiencia de Implicadas foi unha aprendizaxe moi grande, claro. A mensaxe de Implicadas é moito máis complexa que «axúdanos a facer unha escola» ou «envía unha mensaxe». O problema é cando se considera «coñecemento» só o que din uns cantos burócratas desde os seus despachos, pasando por enriba dos coñecementos das persoas do Sur.
Diciades Olga Castro e ti no ensaio Feminismos que a palabra «feminismo» segue a causar rexeitamento por ignorancia. É tanto así ou son outros factores? Moita xente non sabe o que é o feminismo. A palabra «feminismo» está estigmatizada. E nos países do Sur hai outras cuestións que aínda o complican máis. Exportouse un tipo de patriarcado a onde xa había outro tipo de patriarcado ou outro tipo de organización social. Eu creo que a chave para mudar as cousas está nas alianzas das feministas de pobos non hexemónicos. Galicia, malia non pertencer ao centro, non está exenta de responsabilidade polas atrocidades cometidas polo estado. As alianzas con outros pobos son posibles. Unha lingua non hexemónica é unha posición que podemos utilizar para a subversión.
Castelán, inglés e portugués, dis n’A alternativa, son linguas de poder. Escoller o castelán é optar pola lingua do poder. Falar en castelán preséntase como unha non-escolla, igual que calquera opción hexemónica. O único que está marcado, quen ten que dar explicacións, é quen fala galego. A partir de aí a lingua debería ser un punto vital nun pensamento crítico sobre a desigualdade. Isto é algo no que dende Galicia e outros lugares temos que contribuír de forma fundamental ao pensamento feminista. Houbo moitas críticas aos feminismos hexemónicos por distintos motivos, pero o tema da hexemonía lingüística case nunca se toca, a menos que esteamos unha de nós sachando sen cesar no debate.
Tamén es crítica con determinadas correntes do feminismo, como as versións máis esencialistas do ecofeminismo, que co discurso da volta á natureza ou aos «valores femininos» podería acaba reforzando o patriarcado contra o que loita. O que é interesante dos feminismos é que, mesmo as correntes coas que non estou de acordo, como o feminismo da diferenza, sempre achegan algo. O feminismo da diferenza achegou moito no tema do corpo, por exemplo, ou no cuestionamento da neutralidade do masculino. Ou coa crítica da adopción
de papeis tradicionais masculinos como a forma de acadar a igualdade sen poñer en dúbida que significa esa igualdaderealmente. Mulleres que adoptan actitudes de agresividade, que non teñen sororidade… Porque non se trata de rexeitar o tradicionalmente feminino, senón de revisalo, desde unha perspectiva crítica, de facer que certos valores saian dos marcos deste xénero ou doutro porque son importantes para
todo o mundo. E, si, hai discursos que poden acabar reforzando as visións patriarcais das mulleres porque o patriarcado pode tirar proveito deles. Non é un dogma: sempre temos que ser críticas.
Tras eses casos de violacións na India que foron tan mediáticos, escribiches un artigo que sinalaba como se estaban a silenciar as loitas feministas das mulleres de alí. Por unha banda, está a idea de que desde Occidente non se pode facer nada porque «é a súa cultura». Ou esoutra visión de que «son uns bárbaros». Este tipo de perspectivas consideran as culturas alleas como entes estáticos, sen relacións de poder. E reforzan o fundamentalismo. Porque calquera muller que defenda os seus dereitos pasa a ser rexeitada por «occidentalizada». E ese é un modo de escurecer toda a historia do feminismo no seu propio país. No caso da India, ademais, chocaron o puritanismo británico, a moral vitoriana dos colonizadores e o conservadorismo local.
No teu primeiro libro, Moda galega, falabas do substrato patriarcal do discurso nacional galego. En Moda galega reloaded salientas outro tema, o progresivo reforzo mutuo entre capitalismo e patriarcado. Tan pouco se avanzou? No segundo Moda galega hai unha maior escuridade que no primeiro porque a crise conduciu a unha exacerbación do capitalismo e do patriarcado. O tema da cirurxía estética, por exemplo, está en Moda galega reloadedmáis presente, porque se normalizou esa forma de maltratar as mulleres, sobre o discurso da «libre escolla», tan fondamente capitalista. No primeiro Moda galega falaba de como o nacionalismo patriarcal construíu o seu discurso sobre a exclusión dos nomes das mulleres, a partir de tópicos como o da «Galicia nai». O nacionalismo construíu, naquela época, un discurso sobre as mulleres sen a participación das mulleres, ás que non escoitou. E isto non pasa só co nacionalismo, senón con todo o pensamento político, tamén cos movementos de esquerda, o decrecentismo…. Aos homes de esquerdas moléstalles moito, ademais, que lles digas que son machistas. Desta maneira, o discurso central do nacionalismo foi deixando o feminismo nas marxes. A dimensión feminista da obra rosaliana estivo oculta ata hai poucas décadas. En calquera época conviven distintos discursos. O problema é cales son lexitimados. E o perigo é que pasen outros 200 anos e que os discursos feministas actuais tamén sexan esquecidos. Só habería que lembrar os ataques ás críticas de María Xosé Queizán a Pondal.
«Teño claro que as miñas alianzas non están con Inditex por moi galega que sexa, nin con Pescanova». É unha frase túa. Como lexitimar Inditex como modelo, se fai o mesmo que non queres para ti, que é explotar a xente? E cústanos recoñecernos como parte desa hexemonía que Inditex exerce. Porque para a muller marroquí que traballa para Inditex en condicións que rozan a escravitude, ti, que compras en Zara porque é máis barato, es hexemonía.
Está a punto de saír o libro que continúa a historia de En vías de extinción. A protagonista, Gaia, era moi María Reimóndez, ou non? Chámase A música dos seres vivos. A novela está construída a partir da personaxe de MK, a cantante coa que Gaia ten unha relación. É verdade que Gaia é «o máis María Reimóndez» que escribín. Ás veces mesmo me dan pánico as coincidencias. Mais tamén ten o seu lado entrañable. A miña familia dos Ancares sabe que é un libro que fala da súa contorna. Que se recoñezan e me recoñezan nel, mais tamén que se recoñezan moitas outras persoas doutros lugares é importante para min porque amosa que certas formas de pensar, que son tamén miñas, non están en vías de extinción.